زوال عقل یا دمانس یک اصطلاح عمومی است که برای توضیف علائم مختلف زوال شناختی و اختلال در روابط، تفکر و حافظه مانند فراموشی به کار می رود و نشانه چندین بیماری و اختلال مغزی می باشد.

با بالا رفتن سن احتمال ابتلا فرد به زوال عقل افزایش می یابد اما نمی توان گفت این اختلال بخش طبیعی از دوران پیری می باشد.

علائم و نشانه های زوال عقل :

فرد مبتلا به زوال عقل ممکن است یکی از علائم زیر را از خود نشان دهد که علت اصلی آن از دست دادن حافظه فرد می باشد. برخی علائم توسط خود شخص و برخی دیگر ممکن است توسط خدمات پزشکی تشخیص داده شود.

از جمله علایم زوال عقل می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱– از دست حافظه لحظه ای: ممکن است یک سوال را به طور مکرر بپرسد.

۲– ناتوانی در انجام کارهای روزمره که با آن ها آشناست: به عنوان مثال درست کردن نوشیدنی یا آشپزی

۳– مشکل برقراری ارتباط، مشکلات زبانی: ممکن است کلمات ساده را فراموش کرده یا آن ها را در جای اشتباه استفاده کند.

۴– گم شدن: مثلا در محله ای که قبلا آشنا بوده گم می شود.

۵– مشکلات در تفکر انتزاعی: مانند نحوه استفاده از پول و تراکنش های مالی

۶– فراموش کردن و تغییر جای وسایل: مثلا از یاد بردن جای کلید یا کیف پول

۷– تغییر رفتار: تغییرات ناگهانی و غیرقابل توضیح رفتاری

۸– تغییر در شخصیت: ممکن است زودرنج، شکاک یا ترسو شود.

۹– از دست دادن خلاقیت: علاقه کمتری به شروع کار جدید یا رفتن به مکان جدید دارد.

۱۰- به مرور که سن بیمار افزایش می یابد علائم زوال عقل شدید تر خواهد شد.

سایر علائم اولیه زوال عقل :

۱– تغییر و کاهش حافظه کوتاه مدت
۲– بی حسی و بی تفاوتی
۳– گیجی
۴– مشکل در تمام کردن کارهای روزمره
۵– دشوار شدن جهت یابی
۶– عدم سازگاری با تغییرات

مراحل بیماری زوال عقل :

۱-  اختلالات شناختی خفیف

این مرحله با فراموشی عمومی قابل تشخیص است که البته در بسیاری از افراد مسن طبیعی می باشد اما در افراد مبتلا به زوال عقل به مرور شدیدتر می شود.

۲-  زوال عقل خفیف

در این مرحله بیمار دچار اختلالات شناختی می شود که گاهی در زندگی روزمره او تاثیر منفی می گذارد.

علائمی مانند از دست دادن حافظه، سردرگمی، تغییر شخصیت، گم شدن، مشکل در برنامه ریزی و انجام کارهای روزانه

۳-  زوال عقل متوسط

در این مرحله علائم بیماری شدیدتر شده، اثر منفی آن بر زندگی بیمار افزایش می یابد به طوری که ممکن است گاهی به کمک اطرافیان نیاز داشته باشد.

این علائم مشابه علائم مرحله دوم اما شدیدتر هستند، بیمار هنگام لباس پوشیدن یا شانه کردن مو به کمک نیاز دارد و ممکن است تغییرات شخصیتی قابل توجهی در او رخ دهد، مثلا شکاک و آشفته شده و احتمالا از اختلالات خواب رنج خواهد برد.

۴-  زوال عقل شدید

در مرحله نهایی نشانه های زوال عقل شدیدتر از قبل شده، ممکن است بیمار توانایی ارتباط با دیگران را از دست بدهد و نیاز به مراقبت تمام وقت داشته باشد، زیرا در انجام کارهای ساده مانند نشستن یا نگه داشتن سر ناتوان شده و بی اختیاری ادرار پیدا می کند.

انواع زوال عقل :

زوال عقل دارای انواع مختلفی می باشد. از جمله:

۱– بیماری آلزایمر

این بیماری با ایجاد پلاک بین سلول های مرده در مغز و انسداد در سلول ها که هر دو به دلیل ناهنجاری های پروتئینی رخ می دهد، ایجاد می شود. به تدریج سلول های عصبی و ارتباطات در بافت مغزی فرد مبتلا به آلزایمر کاهش یافته و اندازه مغز کوچک می شود.

۲– زوال عقل لویی بادی (دمانس لویی بادی)

اجسام لویی به دانه های پروتئینی به نام “آلفا سینوکلین” گفته می شود که در مغز ایجاد شده و کارکرد مغز را دچار اختلال می کنند. در این حالت مغز در تولید دو ماده “استیل کولین” و “دوپامین” دچار مشکل می شود، استیل کولین ماده ضروری برای حافظه و یادگیری و دوپامین روی حرکت، حالات و خواب فرد بیمار تاثیر می گذارد.

۳– دمانس ترکیبی

هنگامی که دو یا سه نوع اختلال همزمان در فرد ایجاد شود، به عنوان مثال بیمار هم زمان به آلزایمر و دمانس واسکولار مبتلا می شود.

۴– پارکینسون

این بیماری نیز با حضور اجسام بادی لویی در مغز مشخص می شود.

۵– بیماری هانتینگتون

هانتینگتون معمولا با یک سری حرکات غیرقابل کنترل در فرد شناخته می شود اما علائم زوال عقل نیز در بیمار مشاهده می شود.

از جمله اختلالات دیگری که به بیماری زوال عقل منجر می شوند می توان به موارد زیر اشاره کرد:

۱– دمانس گیجگاهی یا فوریتومپورال: که به دلیل از بین رفتن نورون ها در دو قسمت اصلی مغز به نام لوب های فرونتال و تمپورال رخ می دهد.

۲– هیدروسفالی با فشار طبیعی: که به علت افزایش بیش از حد و تجمع مایع مغزی نخاعی در مغز رخ می دهد.

۳– آتروفی قشر عقبی: که علائم مشابه آلزایمر اما در بخش دیگری از مغز رخ می دهد.

۴– سندرم داون: این بیماری احتمال ابتلا به زوال عقل در دوران جوانی را افزایش می دهد.

علت زوال عقل :

بیماری زوال عقل مانند آلزایمر معمولا به علت مرگ سلول های مغزی یا ابتلا به بیماری های عصبی – مغزی (مرگ تدریجی سلول های مغزی) رخ می دهد. با این وجود هنوز مشخص نشده که آیا زوال عقل باعث مرگ سلول های مغزی می شود یا مرگ سلول های مغزی باعث بروز بیماری زوال عقل می گردد.

از دیگر عوامل موثر در بروز زوال عقل می توان به وارد شدن ضربه و آسیب سر، سکته مغزی و تومور مغزی اشاره کرد.

۱– دمانس عروقی: این بیماری به دلیل مرگ سلول های مغزی ناشی از بیماری های مغزی عروقی مانند سکته مغزی ایجاد می شود که از جریان خون طبیعی جلوگیری کرده، بروز مشکل در اکسیژن رسانی مغز به مرگ سلول های مغزی منجر می شود.

۲– آسیب های مغزی: زوال عقل پس از آسیب های مغزی به علت مرگ سلول های مغز پس از آسیب می باشد. وارد شدن ضربه به سر به صورت مکرر، مانند آنچه در ورزشکاران رخ می دهد، از دلایل بروز برخی انواع زوال عقل است اما بعید به نظر می رسد این مسئله به تنهایی بتواند منجر به زوال عقل دژنراتیو مانند آلزایمر شود.

۳– بیماری های پریون: مانند جنون گاوی

۴– عفونت HIV: اگرچه هنوز مشخص نشده چگونه این عفونت به سلول های مغزی آسیب می زند.

۵– عوامل برگشت پذیر: بعضی انواع زوال عقل به دلیل عواملی مانند تداخل دارویی، افسردگی، کمبود ویتامین E و اختلالات تیروئید رخ می دهند که با برطرف کردن این موارد، بیماری درمان خواهد شد.

تشخیص زوال عقل :

اولین گام برای تشخیص زوال عقل، تست عملکرد حافظه و سلامت شناختی فرد با پرسیدن سوالات مرتبط می باشد. تحقیقات نشان می دهد بدون استفاده از آزمون های استاندارد – که در ادامه اشاره خواهیم کرد – تشخیص به هنگام زوال عقل امکان پذیر نخواهد بود. اگرچه برای تشخیص دقیق موارد دیگری نیز در نظر گرفته می شود.

۱- تست زوال شناختی

این تست ها از اوایل دهه ۷۰ میلادی طراحی شده و امروزه به صورت گسترده ای استفاده و به عنوان راهی مطمئن برای تشخیص بیماری زوال عقل شناخته شده اند.

برخی تست های زوال شناختی به صورت زیر می باشد:

تست روانی مختصر

شامل ۱۰ سوال است. مانند:

چند ساله هستید؟
ساعت تقریبا چند هست؟
چه سالی هستیم؟
تاریخ تولدتان چیست؟

نتیجه تست: هر پاسخ صحیح، یک امتیاز محسوب می شود. اگر فرد مشکوک به بیماری نمره ۶ یا کمتر به دست آورد به بیماری اختلال شناختی مبتلا است.

۲- تست ارزیابی شناخت عمومی (GPCOG)

در این تست علاوه بر موارد قبلی، مشاهدات افراد خانواده و بستگان هم ثبت می شود. این آزمون اولین تست رسمی برای تشخیص توانایی ذهنی افراد می باشد که برای پزشکان طراحی شده است.

در بخش دوم تست از یکی از نزدیکان بیمار ۶ سوال پرسیده می شود. از جمله:

آیا در به یاد آوردن اتفاقات و گفتگوهای اخیر مشکل دارد؟
آیا هنگام صحبت کردن دنبال کلمات درست می گردد یا کلمات نادرست استفاده می کند؟
آیا در مدیریت پول و داروهایش دچار مشکل است؟
آیا هنگام خارج شدن از خانه نیاز به کمک دارد؟ ( بدون اینکه آسیبی به بدنش وارد شده باشد.)

در صورتی که در نتیجه تست علائم از دست دادن حافظه مشاهده شود، معمولا پزشک آزمایش خون و سی تی اسکن مغزی توصیه خواهد کرد. تست های بالینی علل قابل درمان از دست دادن حافظه را مشخص کرده و به تشخیص دقیق بیماری کمک می کنند.

۳- تست MMSE

این تست یک آزمون شناختی است که موارد زیر را مشخص می کند:

تشخیص زمان و مکان ها
به یاد آوردن کلمات
توانایی زبان تکلم
دقت و محاسبات
مهارت های فکری

این تست برای تشخیص زوال عقل ناشی از بیماری آلزایمر استفاده می شود و پزشک با بررسی میزان شدت آن در صورت نیاز دارو تجویز خواهد کرد.

درمان زوال عقل :

اگر پزشک با بررسی علائم بیماری زوال عقل به این نتیجه برسد که این بیماری به دلایل قابل برگشت مانند آسیب، تداخل دارویی یا کمبود ویتامین ایجاد شده، نسبت به درمان اقدام می کند تا از آسیب بیشتر بافت های مغزی جلوگیری شود.

در غیر این صورت، اگر علت زوال عقل مرگ سلول های مغزی باشد، که به آن زوال عقل دژنراتیو نیز گفته می شود، در حال حاضر امکان درمان قطعی وجود ندارد. در این گونه موارد پزشک به جای تمرکز بر علت اصلی مرگ سلولی، به مراقبت، کاهش علائم و سرعت پیشرفت بیماری می پردازد.

علائم بیماری آلزایمر با برخی داروها کاهش می یابد. تاکنون چهار داروی مورد تایید در آمریکا با نام کلی “مهارکننده کولین استراز” معرفی شده است که به صورت زیر است:

دونپزی
گالانتامین
ریواستیگمین
تاکرین

نکته: داروی دیگری به نام “ممانتین” وجود دارد که ممکن است به تنهایی یا در ترکیب با داروهای بالا تجویز شود.

نکته: مهار کننده های کولین استراز برای برطرف کردن نشانه های رفتاری در بیماری پارکینسون نیز استفاده می شوند.

سایر مراقبت های موجود

“آموزش مغز” ممکن است به بهبود عملکرد شناختی و رفع فراموشی در مراحل اولیه آلزایمر کمک کند که می تواند شامل ابزار نمونیک و سایر ابزار حافظه مانند دستگاه های یادآوری کامپیوتری باشد.

پیشگیری از زوال عقل :

۱- اگرچه همچنان سن بزرگ ترین عامل افزایش خطر ابتلا به سندرم زوال عقل می باشد.

۲- مصرف دخانیات و الکل
۳- بیماری قلبی عروقی آترواسکلروز
۴- بالا بودن سطح کلسترول بد خون
۵- بالا بودن سطح هموسیستئین ( نوعی اسید آمینه)
۶- دیابت
۷- اختلال شناختی خفیف (گاهی می تواند منجر به زوال عقل شود)

 نکته :با تشخیص این عوامل در فرد و تغییر شیوه زندگی، افراد می توانند احتمال بروز بیماری زوال عقل را کاهش دهند.

تفاوت زوال عقل و آلزایمر :

همانطور که قبلا اشاره شد زوال عقل یک اصطلاح عمومی است اما بیماری آلزایمر شایع ترین نوع زوال عقل است که به مرور زمان بدتر شده و حافظه، فکر و زبان را درگیر می کند.

زوال عقل بیشتر یک نوع سندرم است نه بیماری. سندرم به گروهی از علائم گفته می شود که تشخیص قطعی ندارد. اما آلزایمر یک بیماری پیشرونده مغزی است که به مرور باعث اختلال در حافظه و شناخت می شود.

آلزایمر درمان قطعی ندارد اما درمان زوال عقل به علت، علائم و نوع بیماری بستگی دارد اگرچه روش های درمانی آن ها با هم همپوشانی دارد.

اگرچه نشانه های این دو بیماری با یکدیگر همپوشانی دارند اما برای کنترل و درمان لازم است بیماری به طور دقیق تشخیص داده شود. 

علائم آلزایمر عبارتند از:

 بی تفاوتی، افسردگی، اختلال در قضاوت، سردرگمی، گیجی، تغییرات رفتاری، مشکل در صحبت کردن، بلعیدن یا پیاده روی ( در آلزایمر پیشرفته)، مشکل در به یاد آوردن اتفاقات و گفتگوهای اخیر.

مثلا در دمانس لویی بادی علاوه بر این علائم، مواردی مانند توهم بصری، عدم تعادل و اختلالات خواب هم تجربه می شود و افراد مبتلا به زوال عقل ناشی از پارکینسون یا هانتینگتون بیشتر دچار مشکلات حرکتی غیرارادی می شوند.

زوال عقل در جوانی :

افرادی که علائم زوال عقل قبل از ۶۵ سالگی در آن ها مشاهده می شود اغلب به عنوان “زوال عقل جوان” شناخته می شوند.

علل اصلی ابتلا به زوال عقل جوان به صورت زیر است:

۱- آلزایمر

علت اصلی ابتلا به زوال عقل جوان می باشد که حدود یک سوم بیماران را درگیر کرده است. علائم آن عمدتا با مشکلات حافظه آغاز می شود و معمولا طول عمر بیمار از زمان مشاهده تا مرگ، حدود ۱۰ سال است.

هنوز درمان قطعی برای آن یافت نشده است.

۲- دمانس عروقی

دومین علت اصلی بروز زوال عقل جوان است که با علائمی همچون مشکل در برنامه ریزی و قضاوت همراه است. در صورت تشخیص به موقع امکان درمان آن وجود دارد.

معمولا به خاطر سکته مغزی ناشی از بیماری های مزمن مانند فشار خون بالا، کلسترول بالا یا دیابت ایجاد می شود. درمان آن با هدف جلوگیری از سکته مغزی مجدد انجام می شود.

۳- زوال عقل گیجگاهی

سومین علت اصلی زوال عقل جوان است که از علائم آن تغییر در رفتار و شخصیت و وسواس غذایی یا انتخاب نادرست کلمات می باشد.

درمان قطعی ندارد و ممکن است از مشاهده علائم تا مرگ حدود ۷ سال طول بکشد و از جمله علل آن سابقه الکل و رفتارهای نابهنجار در افراد خانواده است.

۴-  زوال عقل خود ایمنی

این نوع زوال عقل در ۱۰ درصد بیماران مشاهده شده و معمولا افراد مسن را درگیر نمی کند.

از جمله علائم آن تغییرات نوسانی در رفتار و کارها است و ممکن است با لرزش یا حرکات غیرارادی و کندی ظاهر شود.

در صورت تشخیص قطعی بیماری، درمان با مصرف استروئیدها یا داروهای سرکوب کننده ایمنی انجام می شود. اگر بیماری به موقع تشخیص داده شود احتمال درمان آن وجود دارد.