اگر چه برخی از باکتریها و ویروسها بیماری زا هستند اما امروزه در آزمایشگاه های مهندسی ژنتیک از ویروسها و باکتری ها به فراوانی و به نفع انسان استفاده می شود چون همه ویروسها و باکتری ها بیماری زا نیستند .
چگونگی کشف ویروس :
در اواخر قرن نوزدهم میلادی دانشمندان به دنبال یافتن عامل نوعی بیماری به نام موزاییک تنباکو بودند . آنان دریافتند که اگر از گیاه آلوده تنباکو عصارهای تهیه و این عصاره را با صافی هایی که از عبور باکتری ها جلوگیری می کند تصفیه کنند ، عصاره تصفیه شده باز هم می تواند در گیاهان سالم بیماری تولید کند.
بنابراین دانشمندان نتیجه گرفتند که عامل بیماری هر چه باشد باید اندازه ای کوچکتر از باکتری داشته باشد . به همین علت این عامل بیماری زا را ویروس نامیدند ، که ویروس در زبان لاتینی به معنی سم است .
ویروس خالص شده اگر چه به شکل بلور بود اما می توانست گیاهان سالم را بیمار کند و چون تبلور هم یکی از ویژگی های مواد شیمیایی است .
ویروس قطعه ای از نوکلئیک اسید است که درون پوششی از پروتئین قرار دارد . ویروس ها از باکتری ها کوچکترند به طوری که قطر آنها از ۲۰ تا ۲۵۰ نانومترمتغیر است و بیشتر ویروسها فقط با میکروسکوپ الکترونیکی قابل مشاهده اند . ویروس ها همگی برای تولید مثل وارد سلول میزبان می شوند و با آلوده کردن سلول میزبان و استفاده از امکانات آن تولید مثل می کنند .
چون ویروسها همگی ویژگی های حیات را ندارند زیست شناسان آنها را زنده نمی دانند . ویروس ها رشد نمی کنند و هومئوستازی ( حالت پایدار ) ندارند و متابولیسمی در آنها رخ نمی دهد ، اما در بسیاری از جانداران باعث بیماری می شوند و تاثیر مهمی بر دنیای زنده به جای می گذارند .
چند مورد از بیماری های مهمی که ویروسها به وجود می آورند و علائم آنها و راههای انتقال آنهابشرح ذیل میباشد.
ساختمان شیمیایی ویروس:
۱- ا سید نوکلئیک :
یک ذره ویروسی دارای یک هسته مرکزی اسید نوکلئیکی DNA یا RNA به عنوان ماده ژنیتیکی میباشد. نسبت اسید نوکلئیک به پروتئین غلاف ویروس از یک درصد در ویروس آنفلوانزا تا ۵۰ درصد در برخی از باکتریوفاژها متغیر است.
۲- کپسید :
ا سید نوکلئیک ویروس بوسیله غلاف پروتئینی به نام کپسید احاطه شده است. کپسید ویروس که معماری آن بوسیله اسید نوکلئیک ویروسی تعیین می‌شود بخش عمده ویروس را بویژه در ویروسهای کوچک شامل می‌شود. هر کپسید از واحدهای کوچک پروتئینی به نام کپسومر ساخته شده است. نظم و ترتیب قرار گرفتن کپسومرها ، شکل کلی و پیکر ویروس را تعیین میکند که برای هر ویروس خاص ثابت است.
۳- پوشش غیر پروتئینی :
در عده‌ای از ویروسها کپسید بوسیله پوششی که معمولا ترکیبی از لیپیدها ، پروتئینها و کربوهیدراتها است پوشیده شده است.
ویروسهای ناقص :
ویروسهای ناقص یا نارس از نظر عملکرد ویروسهایی هستند که از اسید نوکلئیک وپروتیین تشکیل شده‌اند، ولی بدون ویروس کمکی توان تکثیر ندارند. که به این ویروس کمکی Helper ویروس گفته می‌شود. ویروسهای ناقص در ساختمان ژنتیکی خود نقصی دارند و در خلال تکثیر در داخل سلول بوجود می‌آیند و چون این ویروسها می‌توانند تکثیر ویروسهای معمولی را مختل کنند تصور می‌شود که این ویروسها با تکثیر زیاد خود از تکثیر ویروسهای معمولی جلوگیری می‌کنند پس در بهبود بیماری نقش دارند.
ویریون :
به یک ذره ویروسی که توان آلوده کردن سلول را دارد گفته می‌شود. به ورود ویروس به داخل سلول عفونت یا آآلودگی سلول گفته می‌شود که می‌تواند علایم بالینی داشته باشد یا نه.
سودو ویریون :
پارتیکولها یا ذرات ویروسی‌اند که به جای ژنوم ویروس تکه‌ای از ژنوم سلول میزبان به آن وارد شده است.
ویروتید :
از یک مولکول منفرد و حلقوی RNA تشکیل شده که معمولا پاتوژن گیاهان‌اند و فاقد کپسید و پوشش‌اند.
ویروسوئید :
با وجود یک ویروس کمکی می‌توانند کپسید پروتئینی داشته باشند و در گیاهان از گیاهی به گیاه دیگر منتقل شوند.
ویروسهای گیاهی :
ویروسها در جلبکها و قارچها ، گلسنگها ، خزه‌ها ، سرخسها و گیاهان عالی دیده شده‌اند. ولی در گیاهان عالی بیش از گیاهان پست مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. ویروسها به گیاهان زراعی خسارت عمده‌ای وارد می‌سازند. چون پاره‌ای از ویروسهای گیاهی چندان شباهتی با ویروسهای دیگر ندارند بنابراین گروه مستقلی را تشکیل می‌دهند. ولی بعضی از آنها دارای خصوصیات مشترک بوده و می‌توان آنها را در یک گروه قرار داد. این گروهها به شرح زیر هستند.
۱- ویروسهای میله‌ای یا رشته‌ای
۲- ویروسهای ایزو دیامتریک
۳- ویروسهای باسیلی شکل
۴- ویروئیدها: بیماریزاهایی شبیه ویروسها هستند که در میزبان خود نوکلئو پروتئین تولید نمی‌کنند.
ویروسهای جانوری :
ویروس از انواع مختلف جانوران از تک یاختگان تا انسان جدا شده است. میزبان مهم ویروسها در بی‌مهره‌گان ، بندپایان هستند خصوصا کنه‌ها و حشرات. پاره‌ای از ویروسها در عین حال که در حشرات تکثیر می‌یابند می‌توانند در گیاه یا در جانور مولد بیماری باشند، ولی برای خود حشرات بیماریزا محسوب نمی‌شوند. ویروسها در اکثر مهره‌داران فعالیت دارند و در ماهیها ، ، پرندگان و پستانداران بیماریهایی تولید می‌کنند که گاهی علایم آنها به صورت تومور نمایان می‌شود. ویروسها در انسان نیز بیماریهای گوناگونی مانند اوریون ، سرخک ، تب زرد ، آبله ، آنفلونزا ... ایجاد می‌کنند.
تکثیر ویروسها:
اسید نوکلئیک هر ویریون فقط تعداد معدودی از ژنهای لازم برای سنتز ویروسهای جدید را دارا میباشد. اکثر آنزیمهای ویروسها توسط سلول میزبان ساخته میشوند. نقش آنزیمهای ویروس تقریبا بطور کامل با همانند سازی و آماده کردن اسید نوکلئیک ویروسی ارتباط دارد و هرگز با دستگاه سنتز پروتئینی را تولید انرژی رابطه‌ای ندارد.
مراحل ۵ گانه تکثیر ویروس در سلول میزبان به صورت زیر است :
۱- مرحله رونشینی ویروسها بر روی سلول
۲- مرحله ورود و نفوذ در سلول
۳- مرحله بیوسنتز اجزای ویروسی
۴- مرحله رسیدن و کامل شدن ویروس
۵- مرحله آزاد شدن ویروس از سلول میزبان و نفوذ آن در سلولهای سالم
رده بندی ویروسها از روی محل تاثیر آن بر روی میکرو ارگانیسمها:
اندام تحت تاثیر ویروس :
۱- بیماریهای عمومی(بیماریهایی که در آن ویروسها از طریق خون و لنف به همه جای بدن منتقل میشوند. بیماریهای چون آبله انسانی ، آبله گاوی ، سرخک ، سرخجه ، آبله مرغان و تب زرد را باعث میشوند.
۲- در سیستم عصبی که بیماری چون آنسفالیت , هاری و منیژیت را ایجاد میکند .
۳- در سیستم تنفسی که بیماری چون آنفلونزا , ذات الریه و برونشیت را ایجاد میکند.
۴- در پوست و غشاهای مخاطی که بیماری چون تبخال ، زگیل و زونا را ایجاد میکند .
۵- در چشم انواع گوناگون ورم ملتحمه چشم را ایجاد میکند .
۶- در کبد هپاتیت و تب زرد را ایجاد میکند .
۷- در دستگاه گوارش ویروس A گاستریت و آنتریت و ویروس B گاستریت و آنتریت را ایجاد میکند .
شیمی درمانی علیه ویروسها :
داروهایی که در مراحل مختلف تکثیر ویروسها در بدن میزبان اثر می‌کنند در تجربیات آزمایشگاهی موثر شناخته شده‌اند. ولی از نظر بالینی آمانتادین ، آسیکلوویر ، ویدارابین و تیو سمی کاربازون مفید شناخته شده‌اند. در اغلب بیماریهای ویروسی تکثیر ویروس تقریبا قبل از ظاهر شدن علایم بیماری پایان پذیرفته است. مساله دیگر پیدایش ویروسهای جهش یافته مقاوم نسبت به این داروها میباشد و کثرت وقوع آنها به اندازه باکتریها میباشد. شیمی درمانی علیه ویروسها در مراحل اولیه است و می‌توان در آینده داروهایی علیه ویروسها کشف کرد.
روش درمان :
ویروسها به داروهای آنتی‌بیوتیک که مختص از بین بردن باکتریها هستند، پاسخ نمی‌دهند. داروهای ضد ویروس هم فقط برخی از ویروسها را از بین می‌برند. به دلیل این که ویروسها دایما در حال جهش هستند، آنها به سرعت در برابر داروها مقاوم میشوند.
بهترین روش درمان، بالا بردن توان خود بدن میزبان برای مبارزه با عفونت ویروسی است. در این حالت فرد باید استراحت کرده و بدن خود را پر آب نگهدارد. در ضمن افراد مبتلا باید در مکانی دور از دیگران قرار بگیرند تا ویروس افراد سالم را هم بیمار نکند. عطسه، سرفه فرد بیمار و تماس با او می‌تواند افراد سالم را هم گرفتار کند. چنانچه سیستم ایمنی بدن قوی شود، بیمار می‌تواند ویروس را شکست داده و درمان شود.
مبارزه با ویروسها :
وقتی سیستم ایمنی بدن، ویروسی را تشخیص می‌دهد، شروع به پاسخ‌گویی میکند تا بدن را در برابر این حمله حفظ کند. در فرایندی با نام سرکوب‌گری آران‌ای، محتوای ژنتیکی ویروس خرد می‌شود. سیستم ایمنی بدن آنتی‌بادی‌های مخصوصی را تولید میکند که به ویروس متصل شوند و آن را غیرمسری کنند.
پاسخ ایمنی بدن در مواجهه با بیشتر عفونت‌های فعال می‌شود، ولی برخی از ویروسها از جمله اچ‌آی‌وی و ویروسهای عصبی، راه‌هایی برای فرار از سیستم ایمنی بدن دارند. ویروسهای عصبی روی سلولهای عصبی تأثیر می‌گذارند. آنها مسئول بیماریهایی مانند فلج اطفال، هاری، سرخک و اوریون هستند. این ویروسها می‌توانند روی ساختار سیستم عصبی مرکزی تأثیر گذارند و عامل اتفاقات پیش‌رونده و مخربی در بدن باشند.
راهکارهای برای تقویت سیستم ایمنی :
۱- خواب کافی
خواب کافی و باکیفیت شبانه یکی از مهمترین روش‌های تقویت سیستم ایمنی است. محققان هشت ساعت خواب بین ساعت ۱۰ شب تا ۶ صبح را توصیه می‌کنند. مصرف غذای سبک سه ساعت قبل از خواب، دمای مناسب و عدم استفاده از تجهیزات الکترونیکی در اتاق خواب نقش مهمی در خواب با کیفیت دارد. بر اساس آمار ۱۵ تا ۲۰ درصد از بزرگسالان آمریکایی دچار اختلال خواب هستند.
۲- استرس را کاهش دهید
استرس به دلیل تغییرات هورمونی مهمترین عامل در تضعیف سیستم ایمنی است. معاشرت با افراد شاد، طبیعت‌گردی، عدم پیگیری اخبار منفی، مدیتیشن و ورزش مهمترین روش‌های کاهنده استرس هستند.
۳ - ورزش منظم
ورزش منظم در تقویت سیستم ایمنی نقش مهمی دارد. مطالعات نشان می‌دهد برای تقویت سیستم ایمنی به ورزش حرفه‌ای و شدید نیاز نیست؛ بلکه یک پیاده‌روی سبک روزانه نیز به میزان قابل توجهی سیستم ایمنی را تقویت میکند.
۴- عدم مصرف سیگار و الکل
بر اساس مطالعات عدم مصرف سیگار و الکل نیز نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی بدن دارد.
برخی مواد غذایی تقویت‌کننده سیستم ایمنی:
۱- سیر
سیر به عنوان یک آنتی اکسیدان قوی، سبب تحریک گلبول‌های سفید خون شده و سیستم ایمنی را تقویت میکند. این ماده ارزشمند غذایی به دلیل خواص ضد باکتریایی و ضد ویروسی، یکی از مهمترین مواد غذایی تقویت‌کننده سیستم ایمنی محسوب می‌شود.
۲- گریپ فروت
این ماده غذایی سرشار از ویتامین C است و نقش مهمی در تقویت سیستم ایمنی دارد.
۳- قارچ
قارچ مملو از سلنیوم و آنتی اکسیدان است که در تقویت سیستم ایمنی موثر هستند. همچنین ویتامین B و نیاسین موجود در این ماده غذایی سبب بهبود عملکرد سیستم ایمنی می‌شود. خواص ضد میکروبی و ضد ویروسی این ماده غذایی در مطالعات بی‌شماری به اثبات رسیده است.
۴ - انواع سبزیجات
کارتنوئیدها یک آنتی اکسیدان بسیار قوی موجود در انواع سبزیجات هستند که سبب تقویت سیستم ایمنی میشوند.
۵ - گل کلم
خانواده کلم از جمله، کلم بروکلی، گل و برگ کلم، با افزایش باکتری های مفید در تقویت سیستم ایمنی موثرند؛ همچنین گلوتاتیون موجود در کلم، خواص آنتی اکسیدانی بالایی دارد.
۶ - انواع آجیل
آجیل حاوی مقادیر بالای پروتئین، ویتامین E و اسیدهای چرب امگا ۳ است که از بدن در برابر انواع عفونت‌ها محافظت میکند.
۷ - ماست
ماست مملو از باکتری‌های مفیدی است که از طریق روده جذب میشوند و قاتل انواع بیماریهای مرتبط با سیستم ایمنی هستند.
۸ - شیر کم چرب
شیر حاوی باکتری‌های مفید، چربی مفید، ویتامین A، روی و آنزیمهای مختلف است که به تقویت سیستم ایمنی کمک می‌کنند.
۹ - نارگیل و روغن نارگیل
روغن نارگیل سرشار از اسیدلوریک است که در بدن به مونولورین تبدیل می‌شود. مونولورین سبب تقویت سیستم ایمنی می‌شود.
۱۰ - انواع توت
تمام محصولات خانواده توت سرشار از آنتی‌اکسیدان بوده که در تقویت سیستم ایمنی نقش دارند.
چای سبز، گوجه فرنگی، کدو حلوایی، بلغور گندم و جو، ماهی، هویج، اسفناج، پیاز، غلات و تخم مرغ نیز سبب تقویت سیستم ایمنی می شوند.
۱۱ - ویتامین D
کمبود ویتامین D یک عامل موثر در ضعف سیستم ایمنی است. نورخوشید، ماهی، زرده تخم مرغ، پنیر، جگر گوساله و قارچ از مهمترین منابع ویتامین D محسوب میشوند.
